تنبک، این ساز ایرانی با صدایی گرم و دلنشین، سالهاست که جایگاه ویژهای در دل علاقه مندان به موسیقی دارد. ریشههای این ساز کوبهای به اعماق تاریخ ایران باستان برمیگردد و در طول سدهها با فرهنگ و هنر ایرانی عجین شده است. تنبکنوازی، فراتر از یک مهارت موسیقایی، هنری است که با روح و جان ایرانی گره خورده و در قالبهای مختلف موسیقی سنتی و مدرن، خود را نمایان میسازد. در این مقاله، در مورد تاریخچهی ساز تنبک و تنبک نوازی اطلاعاتی بدست خواهیم آورد و با ساختار این ساز آشنا میشویم.
تاریخچه ساز تنبک
تنبک، این ساز کوچک اما تاثیر گذار، ریشههایی بسیار قدیمی در موسیقی ایران دارد. نامهای گوناگونی که در طول تاریخ به این ساز اطلاق شده، نشان از دگرگونیهای فرهنگی و زبانی در طول زمان است. واژههایی همچون خمک، دمبک و تنبوک، همگی به شکلها و مواد مختلفی از این ساز در ادوار گذشته اشاره دارند.
در گذشته، تنبک را بیشتر با نام خمک میشناختند. این نام به دلیل ساختار سفالی اولیهی این ساز انتخاب شده بود. با گذشت زمان و تغییر در مواد سازنده، نامهای دیگری نیز برای آن برگزیده شد. واژههای تن و بک که در نام کنونی ساز یعنی تنبک به کار رفتهاند، به ترتیب به صدای بم حاصل از ضربه زدن به مرکز پوست و صدای زیر حاصل از ضربه زدن به کنارههای پوست اشاره دارند. این دو صدا، ویژگی اصلی و متمایزکنندهی تنبک از سایر سازهای کوبهای هستند.
جالب است بدانیم که سازهایی شبیه به تنبک در تمدنهای باستانی دیگر نیز یافت شده است. برای مثال، ساز زیربغلی افغانستان که ساختاری شبیه به تنبک دارد، نشان از گستردگی این نوع ساز در منطقه است. با این حال، تنبک ایرانی با توجه به ویژگیهای صوتی منحصر به فرد و جایگاه ویژهای که در موسیقی ایرانی دارد، هویتی مستقل یافته است.
در طول تاریخ، تنبک همواره به عنوان یکی از سازهای محبوب و پرکاربرد در موسیقی ایرانی شناخته شده است. نوازندگان بسیاری با ابداع تکنیکهای جدید و نوآوری در اجرای قطعات، به غنای موسیقی این ساز افزودهاند. امروزه، تنبک نه تنها در موسیقی سنتی ایرانی، بلکه در سبکهای مختلف موسیقی مدرن نیز مورد استفاده قرار میگیرد و به عنوان یکی از نمادهای موسیقی ایرانی در جهان شناخته میشود.
اجزای تشکیلدهنده ساز تنبک
تنبک، این ساز کوبهای اصیل ایرانی، ساختاری ساده اما دقیق دارد که از ترکیب چند بخش اصلی تشکیل شده است. در طول تاریخ، مواد تشکیلدهندهی تنبک دستخوش تغییرات زیادی شده است، اما امروزه چوب به عنوان بهترین ماده برای ساخت بدنهی آن شناخته میشود. چوبهای گردو، توت و افرا رایجترین انتخابها برای ساخت تنبک هستند که در میان آنها، گردو به دلیل استحکام و کیفیت صدای مطلوب، جایگاه ویژهای دارد.
بخشهای اصلی تشکیلدهندهی تنبک عبارتاند از: تنه، دهانهی بزرگ، دهانهی کوچک، نفیر و پوست. تنهی تنبک، بزرگترین بخش آن است و معمولاً به شکل استوانهای ساخته میشود. شیارهایی که روی بدنهی تنه ایجاد میشوند، علاوه بر زیبایی، از سرخوردن ساز در دست نوازنده جلوگیری میکنند. دهانهی بزرگ، قسمتی است که با پوست پوشیده میشود و قطر آن نسبت به دهانهی کوچک بیشتر است. نفیر یا گلو، بخشی است که دهانهی کوچک را به بدنهی اصلی متصل میکند و در تولید صدای تنبک نقش مهمی دارد. پوست، معمولاً از پوست بز تهیه میشود و با کشیده شدن روی دهانهی بزرگ، صدا تولید میکند. ضخامت پوست و جنس آن، تاثیر مستقیمی بر کیفیت صدای تنبک دارد.
شیوهی صحیح نشستن و انگشتگذاری در هنگام تنبک نوازی
نواختن تنبک، به عنوان یکی از سازهای کوبهای اصیل ایرانی، نیازمند تکنیکهای خاص و ظریفی است. اولین و مهمترین نکته برای نواختن این ساز، داشتن پوزیشن صحیح بدن است. نوازنده باید به صورت صاف روی لبهی صندلی بنشیند و تنبک را به صورت افقی روی ران خود قرار دهد. این حالت به نوازنده امکان میدهد تا به راحتی به تمام نقاط تنبک دسترسی داشته باشد و بتواند با آزادی بیشتری بنوازد.
انگشتگذاری صحیح نیز از اهمیت ویژهای برخوردار است. معمولاً دست راست نوازنده روی ساعت 10 و دست چپ روی ساعت 1 صفحهی فرضی تنبک قرار میگیرد. با استفاده از انگشتان، نرمه و کف دست، میتوان ضربات متنوعی را بر روی نقاط مختلف پوست تنبک اجرا کرد. این آزادی عمل به نوازنده اجازه میدهد تا ریزهکاریها و تکنیکهای پیچیدهای را در نوازندگی خود ایجاد کند و قطعات متنوعی را اجرا کند.
نتنویسی در ساز تنبک
برخلاف بسیاری از سازهای دیگر، نتهای استفاده شده برای نواختن تنبک، نتهای معمول موسیقی نیستند. بلکه از نمادهای خاصی برای نمایش ضربات و ریتمها استفاده میشود. این نمادها به صورت قراردادی طراحی شدهاند و برای نوازندگان تنبک قابل فهم هستند. تنوع در اندازه و مدل تنبکها نیز نکتهی دیگری است که باید به آن توجه کرد. تنبکها در اندازههای مختلفی ساخته میشوند تا مناسب افراد با سنین و جثههای متفاوت باشد.
جالب است بدانیم که در سالهای اخیر، تنبک از جایگاه یک ساز همراه در موسیقی سنتی ایران فراتر رفته و به عنوان یک ساز سولو نیز مورد توجه قرار گرفته است. گروههای تنبکنوازی متعددی تشکیل شدهاند که با اجرای قطعات متنوع و بدیع، به غنای موسیقی ایرانی افزودهاند.
معرفی دو نوازنده تنبک بزرگ در ایران
محمد اسماعیلی
محمد اسماعیلی، نوازنده چیره دست تنبک و شاگرد ممتاز حسین تهرانی، در سال ۱۳۱۳ در تهران متولد شد. وی علاوه بر تنبک، به ساز کلارینت نیز تسلط داشت. اسماعیلی پس از درگذشت استادش، به عنوان نوازنده ثابت ارکستر سازهای ملی به رهبری فرامرز پایور فعالیت کرد. وی همچنین در گروه همنوازان تنبک به سرپرستی حسین تهرانی همکاری داشت و از سال ۱۳۴۳ به تدریس تنبک در هنرستان موسیقی ملی پرداخت. شیوه نوازندگی اسماعیلی تحت تأثیر استادانش، بهویژه حسین تهرانی، شکل گرفت و او از تمامی امکانات تنبک، از جمله چوبها و گرفتهای مختلف، به بهترین شکل بهره برد. اسماعیلی در طول فعالیت هنری خود، در گروههای مختلفی همچون گروه اساتید به سرپرستی فرامرز پایور و گروه صبا به سرپرستی حسین فرهادپور حضور داشته است. او همچنین گروهی از تنبکنوازان را گرد هم آورد و آثار بسیاری را اجرا کرد. اسماعیلی به دلیل خدمات ارزندهاش به موسیقی ایران، موفق به دریافت درجه یک هنری شد و نسلهای زیادی از نوازندگان تنبک را تربیت کرد.
حسین تهرانی
حسین تهرانی، یکی از برجستهترین نوازندگان تنبک در تاریخ موسیقی ایران، با نوآوریهای بینظیر خود، تحولی شگرف در شیوه نوازندگی این ساز ایجاد کرد. وی با تقسیم پوست تنبک به سه ناحیه و تعیین انگشتگذاری خاص برای هر ناحیه، سیستمی منظم و علمی برای آموزش تنبک ابداع نمود. تهرانی همچنین با تأسیس گروه همنوازان تنبک، به ارتقای سطح اجرای گروهی این ساز کمک شایانی کرد. وی با تدوین قطعات آموزشی، به هنرجویان خود امکان پیشرفت سریع و حرفهای را داد. شیوه نوازندگی تهرانی، به ویژه تکنیک پیچیده «ریز پلنگ»، به عنوان الگویی بیبدیل برای نوازندگان نسلهای بعد مورد توجه قرار گرفت. شاگردان متعدد تهرانی، از جمله محمد اسماعیلی، با ترویج آموزههای استاد خود، به گسترش سبک نوین تنبکنوازی در ایران کمک کردند.
